RUS İMPARATORLUĞUNDA   I.ALEKSANDR DÖNEMİ

(1801-1825)

II. KATERİNA

   II.Katerina’nın torunu ve Pavel Petroviç’in oğlu olan Aleksandr 23 Aralık 1777’ de doğmuştur. Büyükannesi II. Katerina tarafından yetiştirilmiştir. Öğretmeni İsveçli Cesar La Harpe’in etkisinde kalarak Aydınlanma düşüncesine eğilim göstermiştir. 1801’de babası I.Pavel’in öldürülmesi üzerine tahta çıkmiştir.¹ Aleksandr küçük yaşta almış olduğu iyi eğitim ve Katerina ve babası Pavel arasındaki dönemde yetiştiği için sürekli tartışmalara maruz kalmış ve bundan dolayı düşündüklerini gizleme ve zahiren her zaman sevimli olmayı  öğrenmiş ve bu yüzden dolayı ona teshir edici ‘’Sfenks’’ adı verilmiştir.²

1.ALEKSANDR

 Aleksandr hükümdarlığın ilk yıllarında kendisi gibi hür görüşlü gençlerle Rusya’da liberal sistem kurulması konusunda planlar yapıyordu. Çar bu gruba ‘’Comite de Salut Pucli’’adını koymuştur. Bu grupta şu isimler bulunmaktaydı. Kont Koçubey, Novosiltsev, Kont stroganov ve Knez Adam Czartoryski gibi  kişiler yer almıştır. Bu komitenin önerileriyle idarede bir takım değişiklikler yapılmıştır. Katerina zamanında önemi azalan senatoya yeniden birçok haklar verilmiştir. Petro tarafından kurulan Kollegya’lar yerine 1802 yılında Avrupa tarzı nazırlıklar kurulmuştur. Bundan böyle devlet işleri 8 tane bakanlığın idaresinde gerçekleşmiştir. Bu bakanlıklar: Ordu, Donanma, Dış İşleri, Adalet, İç işleri, Ekonomi, Ticaret ve Eğitim Bakanlıklarıdır.³ Bunların yapmış oldukları işler Senato tarafından denetlenecektir.

   Aleksandr döneminde 1802 yılında Senato’nun hakları ve görevleri yeniden düzenlenme yoluna gidilmiş ve 1810 yılında da ‘’Devlet Konsülü’nün kuruluşu idi. İlk kanuna göre Senato sadece Çara karşı sorumluydu ve Senato’nun almış olduğu karar veya kararlara sadece Çar karışabiliyordu. Senato Kararları oy çokluğuyla alabilirdi. Devlet Konsülün de ise hükümetin yasama ile ilgili birim ya da kurumları çatısında toplamıştır.⁴ Konsül’ün Çarın onayı olmadan hiçbir kanun ilan etme hakkı yoktur.Bu karardan dolayı daha çok danışma meclisi niteliğindeydi.

  Bu dönemde eğitim ve ekonomik alanlarda reformlar yapılmıştır. 1803 yılında çıkarılan bir kanunla eğitim yaygın hale getirilmeye çalışılmıştır. Bu çabalar Aleksandr’ın eğitime ve devlet yönetimine vermiş olduğu önemi göstermektedir. Komite’nin tesiriyle Aleksandr Rusya da köleliği, köylü serfliğini kaldırmayı düşünmüş ancak bu alanda ileri gidememiş lakin serbest çiftliklere ait kanun çıkarmakla yetinebilmiştir. Yine ilk olarak 1801 yılında yayınlanan bir bildiri ile özgür kişilere toprak satın alma hakkı vermiş ve sadece devlet köylüleri değil toprak sahipleri tarafından serbest bırakılan köylüler de, üzerinde çalışan serfler olmamak kaydıyla toprak satın alabileceklerdi. Bundan sonra eski toprak sahipleri ile yenileri arasındaki anlaşmazlıkları gidermek amacıyla ‘’ Özgür Çiftçiler’’ isimli Rusya da yeni bir sosyal ve ekonomik sınıf meydana gelmiştir. Özgür Çiftçiler toprak sahibi olup da, var olan hiçbir sınıfa dahil olmak istemeyen kişilerden oluşacaktır.⁵

    Aleksandr ticaret alanında ise Yahudilere karşı uygulanan kısıtlamalara son vermiş ve Yahudilere tüm okullara girme, eğitimleri sırasında dinlerini istedikleri gibi yaşama ve Üniversite eğitimi alma hakkı vermiştir. Ayrıca Yahudiler çocuklarını Rus okullarına göndermek istemezlerse kendi açacakları Yahudi okullarında Rusça, Almanca ve lehçe dil eğitimi almaları koşuluyla öğretim yapabileceklerdir. 

  Aleksandr liberal görüşlü dostlarıyla iki yıl beraber olduktan sonra onlardan soğumaya başlamış ve Komite’nin toplantılarına son vermiştir. Bundan sonra Rusya da yapılması gereken değişikler ve teşkilatlanma işini halk arasında yetişen ‘’ Speranski ’’ adlı bir devlet memuruyla gerçekleştirmeye çalışmıştır.⁶

NAPELEON BONAPART

  Köylü bir papazın oğlu olan Speranski bakanlıklar kurulduğu zaman iç İşleri Bakanlığında öneli görevlerde bulunmuş ve 1806 yılından sonra Aleksandr ile sıkı bir teması olan Speranski kısa sürede Çar’ın baş nazırı konumuna ulaşmıştır. Çar’ın emriyle Rusya da yapılması gereken idari değişikliklerin planını hazırlamayla görevlendirilmiştir. Speranski idari sistemde tatbik olunacak kanunlarda, Napeleon’un Code Civili’nin  etkisinde kalmış ve böylelikle  devrin en ileri görüşlü bir idari şeklinin Rusya da uygulanışı  tasarlanmıştır. Fakat bu tasarı Napeleon ile Aleksandr’ın arasının gittikçe açılması ve Speranski’yi çekemeyenlerin uygulamış oldukları politikalardan dolayı gerçekleşememiştir.⁷     

  I.Aleksandr Zamanında Dış Olaylar

   XIX. Yüzyıl başında Gürcüstan, birbirleriyle savaşan birkaç küçük beylikten ibaretti. Bu durum karşısında Gürcü beylerinden XII. Gorg, Rus Çar’ı I.Pavel’e Gürcüstan topraklarının tamamını Rus topraklarına katmasını isteyerek  müracaatta bulunmuş ve Rus generallerin önderliğinde bir hükümet kurularak 1801’de Gürcüstan’ın ilhakına başlanılmıştır.⁸ Böylece Ruslar Kafkasların  büyük bir kısmını ele geçirerek  Doğu Anadolu sınırlarına dayanmaya başlamışlardır.

Rusya, Napeleon’un 1804 de kendini İmparator ilan etmeden önce Napeleon’a karşı 1802’de İngiltere ile ‘’ Amiens Antlaşmasını ’’ imzalamış ve 1803’de Avusturya, İngiltere ile birlikte üçlü koalisyonu oluşturdu fakat bu Napeleon’a karşı durmakta etkili olamamıştır.⁹ 1805-1806 yıllarında Rusya, Avusturya ‘nın müttefiki sıfatıyla Napeleon’a karşı savaş’a girişmiştir. Kutuzov’un kumandasında bir Rus ordusu Avusturya’ya girmiş ve Austerlitz de Napeleon’a yenilerek Ruslar kendi sınırlarına geri çekilmek zorunda kalmıştır. Rusya 1807’de Fredland muharebesinde Fransa’ya yenildi¹⁰ ve bu yenilgiden sonra Niemen ırmağının dogusuna çekilmek zorunda kalmış. Bu yenilgiden sonra Osmanlı Devleti’nin de Fransa ile ittifak yapmasından etkilenerek Aleksandr Napeleon ile savaşmak yerine onunla barış yapmayı tercih etmiş ve Fransa ile iki antlaşma imzalamıştır. İlki Haziran 1807’de imzalanan ‘’ Tilsit Antlaşması ’’dır. Buna göre iki İmparator birbirlerinden dost olarak ayrılmış ve Fransa Batı Avrupa’da, Rusya ise Doğu Avrupa’da topraklarını genişletecektir. Rusya Osmanlı Devleti ve İsveç toprakları üzerine saldırmaya başlayacaktır. Fransa ve Rusya bundan böyle İngiltere’ye karşı müşterek bir hareket kararı almışlar ve her iki ülkeye de İngiliz mallarını ülkelerine sokmama kararı almışlardır.¹¹

   Aleksandr, Napeleon ile olan ilişkilerinden yararlanarak 1807-1808 yıllarında İsveç’e savaş açmış ve Finlandiya ve Alan adalarını Rusya sınırları içine dahil etmiştir.¹²Rusya hiçbir sebep olmadığı halde 1806 yılından beri Osmanlı ile savaş halinde Rus Ordusu Boğdan ve Eflak’ı işgal etmiş ayrıca birkaç defa Tuna’yı geçerek Balkanlara kadar ilerlemiştir. Osmanlı Devleti uzun ve zorlu geçen savaşlar sonucu barış yapmaya mecbur kalmış ve 1812 Bükreş anlaşması imzalanmıştır.

  1808-1812 arasında Napeleon Fransız topraklarını genişletmeye devam etmiş Avusturya ile yapmış olduğu savaş sonucunda Varşova Dukalığına eklemiştir. 1810 yılında İngiltere’yi saf dışı bırakmak için Oldenbrug, Bremen, Hamburg ve Lübeck’i ele geçirmiştir. Fransız birliklerinin Prusya’da varlığını devam ettirmesi ise sıkıntıya neden oldu ayrıca Ruslar Fransızlarla yapmış oldukları İngiltere mallarını ülkelerine sokmama anlaşmasına da uymamaya başlamışlardı.  Her iki tarafta savaş hazırlıkları yapmaya başlamıştır. Rusya öncelikle 1812 yılında İsveç’le anlaşma imzaladı ve bu anlaşmayla İsveç’e Norveç konusunda destek verirken Finlandiya’daki kayıplarını telâfi etmek için söz vermiştir. Yine aynı yıl Osmanlı Devleti’yle Bükreş Anlaşması yaparak Ruslar sadece Basarabya’yı ellerinde tutmayı başarmışlardır. Eflak ve Boğdan Osmanlı Devletine tekrar geri verilmiş ayıca iki devlet arasında Prut nehri sınır kabul edilecektir.¹³ Napeleon da Avusturya ve Prusya ile antlaşmalar imzalamış ancak bu devletler Aleksandr’a bu antlaşmaların hiçbir anlamının olmadığını bildiriyordu. Son olarak da İspanya ve İngiltere de Rusya’ya katılmıştır.

  Bu hazırlıklardan sonra taraflar arasında savaş patlak vermiş ve ‘’Borodina Muharebesi ‘’ Fransız galibiyeti ile sonuçlanmış ve Fransızlara Moskova kapıları açılmıştır. Ruslar geri çekilirken Moskova şehrini tamamıyla boşaltmış ve şehre giren Fransız Orduları burada 5 hafta kalmış ve kış şartlarının kendini göstermesi, Rus askerlerinin gerilla saldırılarından dolayı Fransızlar kayıplar vermeye başlamalarından dolayı geri çekilmeye başlanışlardır. 1813 Ekiminde Avusturya’nın da Rusya’ya katılmasıyla beraber Fransızlar üzerine ‘’ Leipzig Muharebesi’’ yapılmış ve Fransız ordusunu yenmişler ve beraber Paris şehrine girmişlerdir.¹⁴Bu savaştan sonra Aleksandr Avrupa’da barışın ve istikrarın koruyucularından biri olmuş Rusya’yı da Avrupa’nın en güçlü ülkesi haline getirmiştir.

  Aleksandr bu olaylardan sonra tamamen liberal eğilimleri terk ederek, muhafazakar bir politika izlemeye başlamış ve 1814 Kasımında Prusya, Avusturya ve İngiltere ile birlikte ittifak kurmuştur. Bu ittifakın amacı kıta sorunlarında uzlaşmacı çözümler bulmaktı. Napeleon’un çizmiş olduğu Avrupa haritasını yeniden düzenlemek amacıyla İngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya ile birlikte ‘’ Viyana Kongresi ’’ ne katılmıştır.

                      Viyana Kongresi

                         (1814-1815)

Viyana Kongresi, Jean-Baptiste Isabey, 1815

    Napeleon savaşlarından sonra Avrupa haritasını yeniden düzenlemek amacıyla 1814yılında toplanan İngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya ile birlikte ‘’ Viyana Kongresi’’ ne katılmıştır. Daha toplantıların başında Rusya ile müttefikleri arasında büyük anlaşmazlıklar olduğu görülmektedir. Aleksandr Lehistan’ın tamamen Rusya’ya bırakılmasını istemiş ve Avusturya, İngiltere, Prusya ve Fransa buna karşı çıkmışlardır. Napeleon’un Elbe adasından Fransa’ya geldiği haberinin alınmasıyla beraber Napeleon’a karşı harekete geçilmiş ve Waterloo meydan muharebesiyle Napeleon yenilmiş ve Ste Helene adasına gönderilmiş ve Kongreye kaldığı yerden devam edilmiştir. Avrupa haritası yeniden düzeltilmiş ve buna göre Rusya Lehistan’ın büyük bir kısmını topraklarına katmıştır. Prusya’ya Pozen çevresi, Avusturya’ya Galiçya (Krakovya birkaç yıl sonra Avusturya’ya katılmak suretiyle) Birinci Dünya savaşına kadar devam   etmiştir.¹⁵

   Ardından Aleksandr’ın hazırladığı ve 14 Eylül 1815’te Avusturya ve Prusya İngiltere, İsviçre arasında ‘’Kutsal İttifak’’ antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma gereği kardeşlik bağlarıyla birbirlerine bağlı kalmayı söz vermişlerdir. Rusların amacı burada uzun bir zaman diliminde Avrupa da kendi hakimiyetlerini korumaktan bir şey değildir. Bu ittifak vasıtasıyla Fransa’yı daima kontrol altında tutmayı amaç edinmişlerdi. Bu ittifak’a giren devletler 1818-1822 yılları arasında dört kongre düzenlemiş ve Avrupa’nın bazı yerlerinde baş gösteren milliyetçi hareket yandaşı olayların önü alınmıştır. Bu ittifak’ın önderliği Çar Aleksandr’dan, Avusturya başvekili Metternich’e geçince Aleksandr ittifak’a aykırı hareket etmeye başlamış ve gayrı resmi olarak, Osmanlı’ya karşı isyan eden Yunanlılara yardımlarda bulunmuştur. Ancak devreye giren Avusturya ve İngiltere Rusların Yunanlılara yardımını önlemişlerdir. Aleksandr, Avusturya ve İngiltere’nin Balkanlarda nüfuz kazanmasını önlemek için, 1825 yılında Osmanlı üzerine bir sefer düzenlemeyi kararlaştırmış¹⁶ ancak ömrü buna el vermemiş ve Kırım’a yapmış olduğu ziyareti esnasında dizanteriye tutularak ölmüştür.

         Sonuç

   Rus İmparatorluk tarihinde 1801-1825 yılları arasında görev yapmış olan imparator I.Aleksandr değişen dünya koşullarına ayak uydurmak amacıyla yapmış olduğu faaliyetler ve ülkesinde uygulamış veya uygulamaya çalışmışmış olduğu bir takım değişikliklerle ülkesini yeniliklere açmaya çalışmıştır. Aleksandr döneminde de görüldüğü üzere Rusların sıcak denizlere inmek için yapmış olduğu politikalar ve Avrupalı devletler arasında uygulamış olduğu politikalar bugünlerin güçlü Rusya’sının temellerini atılmasında bir etken olarak görülmektedir. 

      DİPNOTLAR

1)Türk ve dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 1, Anadolu Yayıncılık

2)Akset Nimet Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara  2010, s.297.

3)Kezban Acar, Başlangıçtan 1917 Bolşevik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi, Atlas Yayın Dağıtım s.174.

4)Acar, a,g,e, s.174-175

5)Acar  a,g,e, s.175

6) Kurat a,g,e, s.298

7) Kurat a,g,e, s.299

8)Kurat, a,g,e,  s.299-300

9)Acar, a,g,e,  s 176.

10)Enver Ziya Karal Büyük Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu, s. 98-99

11)Acar a,g,e, s.176

12) kurat a,g,e, s.301. Acar, a,g,e, 176-177

13)Karal, a,g,e, s, 100

14)Acar, a,g,e, s,177

15) Kurat, a,g,e, s,309

16)Kurat, a,g,e, s,310

                             KAYNAKÇALAR

1) Kadar ACAR, Kezban, Başlangıçtan 1917 Bolşevik Devrimi’ne Rusya Tarihi, Atlas Yayın Dağıtım

2)   Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 1, Anadolu Yayınları

3)    KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara

4)  KURAT,  Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010